هورمون‌های جنسی زنانه یا هورمون‌های استروئیدی نقش حیاتی در بلوغ، تولید مثل و سلامت اندام تناسلی ایفا می‌کنند. سطح هورمون‌های جنسی در طول زمان تغییر می‌کنند، اما بیشترین تغییر در دوران بلوغ، بارداری و یائسگی است. هورمون‌ها مواد شیمیایی‌اند که توسط غدد درون ریز تولید و به جریان خون ریخته می‌شوند. هورمون‌ها به انتقال پیام بین سلول‌ها و اندام‌های بدن کمک می‌کنند و بر عمکرد آنها تاثیر دارند. هورمون‌ها در تنظیم فرایند‌های بدن مانند اشتها، خواب و رشد نقش دارند. در این بین هورمون‌های جنسی بر رشد جنسی و تولید مثل اثر می‌گذارند.
وظایف هورمون جنسی
هورمون جنسی دارای وظایف زیر است:
- بلوغ و رشد جنسی
- تولید مثل
- میل جنسی
- تنظیم رشد استخوان‌ها و عضلات
- تنظیم کلسترول بدن
- رشد موها
- تنظیم توزیع چربی‌ها در بدن
عوامل تاثیرگذار بر هورمون‌های جنسی
موارد زیر بر هورمون جنسی تاثیر خواهند گذاشت:
- سن
- قاعدگی یا دوره‌ی پریود
- بارداری
- استرس
- یائسگی
- داروها
- عوامل محیطی
انواع هورمون جنسی زنانه
در خانم‌ها تخمدان‌ها و غده آدرنال وظیفه تولید هورمون‌های جنسی را بر عهده دارند. هورمون‌های جنسی زنان عبارتند از استروژن، پروژسترون و مقدار کمی تستوسترون. در ادامه هر یک از هورمون‌ها را توضیح می‌دهیم:
- استروژن: استروژن یک هورمون زنانه است که به طور عمده از تخمدان‌ها ترشح می‌شود. این هورمون توسط جریان خون با سایر سلول‌ها و اندام‌های بدن ارتباط برقرار می‌کند.سه نوع اصلی استروژن در زنان عبارتند از استرون (E1)، استرادیول (E2) و استریول (E3). استرون که شکل ضعیف استروژن است و در خانم‌های یائسه یافت می‌شود. استرادیول که قوی‌ترین فرم استروژن در بدن است و تصور بر این است که با بسیاری از بیماری‌های زنان مانند آندومتریوز و سرطان‌ها مرتبط است. استریول که ضعیف‌ترین شکل استروژن است و میزان آن در دوران بارداری افزایش می‌یابد. استروژن نقش مهمی در رشد جنسی و سلامت تولید مثل و شروع پدیده بلوغ ایفا می‌کند.
- پروژسترون: پروژسترون توسط تخمدان‌ها، آدرنال و جفت تولید می‌شود. میزان آن در زمان تخمک گذاری و بارداری افزایش می‌یابد. پروژسترون به تنظیم سیکل‌های قاعدگی و فرایند بارور شدن کمک می‌کند. سطح پایین پروژسترون منجر به خونریزی‌های نامنظم، اختلال باروری و بروز مشکلات در دوران بارداری می‌شود. کاهش پروژسترون در دوران بارداری می‌تواند منجر به سقط جنین یا زایمان زودرس شود. به همین دلیل معمولا در خانم‌هایی که در معرض سقط قرار دارند پروژسترون یکی از روش‌های پیشگیری است.
- تستوسترون: تستوسترون هورمون غالب در مردان است، اما به مقدار کم در خانم‌ها نیز وجود دارد. در خانم‌ها این هورمون بر باروری، میل جنسی، سیکل قاعدگی، توده استخوان و تولید گلبول قرمز اثر می‌گذارد.
نقش هورمون‌های جنسی در بلوغ
دخترها معمولا در سنین 8 تا 13 سالگی وارد دوران بلوغ می‌شوند. در دوران بلوغ غده هیپوفیز میزان تولید هورمون لوتئینه کننده(LH) و هورمون محرک فولیکول(FSH) را افزایش داده که به دنبال آن میزان استروژن و پروژسترون افزایش می‌یابد. افزایش این دو هورمون باعث بروز صفات ثانویه جنسی می‌شود. صفات ثانویه جنسی عبارتند از:
- بزرگ شدن بافت سینه‌ها
- رویش مو در نواحی زیر بغل، پاها و ناحیه تناسلی
- رشد قدی
- افزایش ذخیره چربی در نواحی ران، لگن و باسن
- پهن شدن لگن
- چرب شدن پوست
هورمون‌های جنسی و سیکل قاعدگی
اولین خونریزی قاعدگی که به آن منارک می‌گویند و در اغلب دخترها در سنین 13 تا 14 سالگی اتفاق می‌افتد. اگرچه ممکن است در سنین 8 تا 15 سالگی نیز رخ دهد. سیکل قاعدگی به سه بخش تقسیم شده است.
- فاز فولیکولار: روز اول خونریزی قاعدگی یا پریود همزمان با شروع سیکل قاعدگی است. در دوره‌ی پریود خون و سایر ترشحات از رحم و واژن خارج می‌شوند. در زمان پریود سطح هورمون‌های استروژن و پروژسترون پایین است و اغلب خانم ها تحریک پذیر و دچار نوسان خلقی می‌شوند. غده هیپوفیز هورمون FSH و LH ترشح می‌کند که سطح استروژن و محرک رشد فولیکول را افزایش می‌دهد. هر فولیکول حاوی یک تخمک است و پس از چند روز تنها یک تخمک غالب باقی می‌ماند و مابقی جذب می‌شوند. فولیکول غالب رشد کرده و تولید استروژن افزایش می‌یابد. افزایش سطح استروژن باعث بالا رفتن اندروفین‌ها می‌شود که سطح انرژی و خلق را بهبود می‌دهد.
- فاز تخمک گذاری: در این فاز استروژن و LH در بالاترین سطح خود قرار دارند. به دنبال آن تخمک‌ها از تخمدان آزاد می‌شوند. تخمک به مدت 12 تا 24 ساعت پس از آزاد شدن از تخمدان زنده می‌مانند.
- فاز لوتئال: در این مرحله تخمک از تخمدان به کمک حرکت جارویی لوله‌های رحمی به رحم می‌رود. فولیکول رسیده پروژسترون ترشح می‌کند و ضخامت لایه اندومتر رحم را برای پذیرش تخمک بارور شده افزایش می‌دهد. در صورت بارور نشدن تخمک سطح استروژن و پروژسترون افت کرده و دوره ی پیش از قاعدگی شروع می‌شود. در آخر لایه داخلی رحم ریزش کرده و سیکل قاعدگی بعدی شروع می‌شود.
هورمون‌های جنسی زنانه و بارداری
بارداری زمانی اتفاق می‌افتد که تخمک بارور شده در دیواره رحم قرار بگیرد. به دنبال لانه گزینی، هورمون‌های جفتی مانند پروژسترون، ریلکسین و هورمون جفت انسانی (HCG) ترشح می‌شوند. سطح پروژسترون در هفته‌های اول بارداری به طور مداوم افزایش می‌یابد و منجر به ضخامت دهانه رحم و تشکیل توده‌ی موکوسی می‌شود. افزایش سطح هورمون جفتی انسانی باعث بالا رفتن سطح استروژن و پروژسترون می‌شود و علائم اولیه بارداری مانند تهوع، استفراغ، تکرر ادرار بروز پیدا می‌کند. افزایش سطح استروژن و پروژسترون تا سه ماهه دوم بارداری ادامه دارد. در این زمان جفت، هورمون لاکتوژن جفتی انسانی را ترشح می‌کند. این هورمون متابولیسم مادر را تنظیم و جنین را تغذیه می‌کند. پس از اتمام بارداری سطح هورمون‌ها کاهش می‌یابد و به سطح قبل از بارداری می‌رسد. در زمان شیردهی، سطح استروژن کاهش می‌یابد و اغلب مانع از تخمک‌گذاری می‌شود.
هورمون‌های جنسی زنانه و یائسگی
دوران یائسگی زمانی رخ می‌دهد که سیکل قاعدگی و پریود به طور دائم متوقف شود، در این زمان قدرت باروری و باردار شدن نیز از بین می‌رود. میانگین سن یائسگی در اغلب خانم ها 52 سال است. دوران پیش از یائسگی، دوره ی گذر به سمت یائسگی است. نوسان‌های هورمونی شدید که در این دوران رخ می‌دهد، منجر به بروز علائمی مانند:
- پریودهای نامنظم
- گرگرفتگی
- اختلال خواب
- نوسان خلقی
- خشکی واژن
دوران پیش از یائسگی معمولا 4 سال طول می‌کشد، اما ممکن است در برخی افراد بین 2 تا 8 سال نیز ادامه یابد. تشخیص یائسگی زمانی داده می‌شود که فرد به مدت یکسال پشت سر هم پریود نشده باشد. در این دوران تخمدان به مقدار بسیار کم استروژن و پروژسترون ترشح می‌کند. کاهش استروژن منجر به کاهش میل جنسی و توده استخوانی می‌شود که پوکی استخوان را در پی دارد. این تغییرات هورمونی در دوران یائسگی خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و سکته مغزی را افزایش می‌دهد.
هورمون‌های جنسی زنانه و میل جنسی
هورمون استروژن، پروژسترون و تستوسترون بر میل و تهیج جنسی اثر می‌گذارند. سطح بالای استروژن، واژن را مرطوب و روان می‌کند و میل جنسی را افزایش می دهد. بالعکس افزایش پروژسترون میل جنسی را کاهش می‌دهد. یافته‌ها در مورد اثر تستوسترون بر میل جنسی خانم‌ها متناقض است، اما در برخی از خانم‌ها باعث کاهش میل جنسی شده است. این در حالی است که درمان با تستوسترون اثری در بهبود میل جنسی در افراد تحت مطالعه نداشته است.
عدم تعادل هورمونی
تعادل هورمونی برای سلامت عمومی بدن ضروری است. اگر چه سطح هورمون‌ها در طول زمان دچار نوسان می‌شوند، اما در صورت تداوم عدم تعادل هورمونی مشکلات بسیاری برای افراد ایجاد می‌شود. علائم عدم تعادل هورمونی عبارتند از:
- پریودهای نامنظم
- رویش موی زائد
- آکنه
- خشکی واژن
- کاهش میل جنسی
- حساسیت در لمس سینه‌ها
- مشکلات گوارشی
- خستگی
- تعریق شبانه
- گرگرفتی
- افزایش وزن
- نوسان خلقی
- افسردگی و اضطراب
عدم تعادل هورمونی نشانه ای مهم در بدن است و ممکن است به دنبال مصرف برخی از داروها ایجاد شود. به همین دلیل افرادی که علائم شدید و تکرار شونده عدم تعادل هورمونی را تجربه می‌کنند، حتما با پزشک متخصص مشورت کنند. علل شایع عدم تعادل هورمونی در خانم‌ها شامل ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک، مصرف قرص‌های ضد بارداری، افزایش وزن، هورمون درمانی، سرطان تخمدان، استرس است.